Nuk jam nga Tirana. Jam nga rrethet. Si i tillë rruga ime, ajo drejt sheshit “Skënderbej”, para dhe pas fotos panalbaneze poshtë kalit, është e shoqëruar nga fjalë të urta dhe mençuri province. Në fillim ti i snobon këto, se hap sytë në kryeqytet. Nis e ndjehesh i huaj me ata që ke lënë pas, sesi të duken, sesi i shikon. Troç muhabeti, siç thonë tironsit, hapesh bythësh. Por më pas, koha kalon dhe ndodh procesi i natyrshëm i ritkthimit.

Nis e vë trurin në punë. E konverton atë në mendje. Të kujtohen disa thënie e disa fjalë që dikur i tallje. Një prej tyre: “Lanë gomerët e morën makina”. Mosha e autorit me siguri 70 vjeç në vitin 1992. Me bast që xhaxhua – se kështu i thonë andej – ka në xhep tarabosh. Atë qesen e rrjepur me duhan të hapur. Pse çuditesh po të të them se në një xhep mund të ketë edhe disa thelpinj hurdhre? Epokë tjetër. Apo jo?

Nuk e di me siguri. Në fund të ditës, që do të thotë kur kujton atë fëmijërinë e largët, të vjen ndërmend ai peizazhi i pafajshëm i fshatit, me njerëz me duar të drobitura, fytyra të rreshkura nga dielli, të cilët të përshëndesnin sa herë shkëmbeheshe. Tundësi që ishte në çdo avlli, pusi, kafshët e shtëpisë dhe gomari. Gomari ishte kudo. Kalimtar indiferent i monopateve, shtigjeve dhe rrugëve nacionale. I heshtur duke dremitur në zhegun e verës pranë ndonjë ledhi ku gëlojnë mizat e po aq i zhurmshëm, por jo zhurmues, kur e ngarkonin e shikonte që i afrohej shtëpisë.

Thonë që me gomar a me mushkë është hapur edhe rruga e Llogorasë, sepse italianët si miq të përhershëm të kafshëve e njohin mirë gomarin. Ai e gjen rrugën, madje kërkon shtegun më të lehtë. Unë vetë e kisha shumë qejf kur i hiqnin samarin dhe niste e tundte bishtin i çliruar nga barra, apo zhgërryhej në dhe.

I shikoje edhe në qytet, më rrallë kuptohet. Kur sillnin ndonjë perime për të shitur, apo qumësht. Më shpesh shikoje mushkat të shoqëruara nga ushtarët e pikave periferike që vinin për të mbushur ujë.

Gomari bashkëjetoi mirë me modernitetin. Makinat e rënda Zisat dhe Gazet e kohës, Saurreli dhe Zetorët, nuk e zëvendësuan gomarin. I cili mbeti një proletar i vërtetë i fermës së kafshëve që quhej Shqipëri. Po aq i përulur dhe syunjur sa edhe bashkëkombasit e tij humanoidë. Mbante barrën që i vije, hante aq sa gjente, pinte ku mundej. Me ndryshimin se bajgat i lëshonte lirshëm, ku t’i vinte përmbarë. Nga një pikëpamje, ajo e eskrementit, ishte më i lirë se fshatar – proletari, në mos gati njësoj. Pa probleme ekzistence, por gjithnjë e më pak ekzistent.

Ky peizazh u zhbë me shpejtësi sa hap e mbyll sytë pas vitit ’90. Makina gjithëfarëshe, mjete të rënda, transport krejt tjetër, rrugë të reja, ujë në shtëpi, elektroshtëpiake, minifunde, xhinse, këpucë allosoj. Gjithë pra një “rimobilim” i mjedisit dhe njeriut që nuk shkontë gjëkundi me samarin, si kostum permanent të gërxhos së dashur.

Ky shformim radikal, që u quajt transformim, i dha kësaj kafshe të paqtë cilësi të ekzotikes, të arkaizmit, të species në zhdukje nga pavlefshmëria në kohën e re. E keni vënë re kur pas shumë kohësh të përpirë në përditshmërinë e punës, sapo shkon në fshat e sheh këto copëza të së shkuarës, sepse të kap një nostalgji? Nis e kundron gërxhon, i vë dorën te veshët. Ai tund kokën e bën tutje, ashtu si përherë. Ose ti kalon në rrugë dhe e sheh duke qëndruar pranë ndonjë ferre. Mundet të kthejë edhe kokën. Aq i bën për makinën tënde. Apo se ti ecën më shpejt. Gomari nuk ka komplekse. Kaq kuptohet.

Njëfarë gomari po ngjan ama edhe makina. Disa lloje që tani po i nxjerrin jashtë qarkullimi. U mor vesh se qeveria, e preokupuar për ndotjen e madhe që vjen nga makinat, ka vendosur që mjetet e para vitit 2005, të dalin nga qarkullimi. Dhe unë që ngushëllohesha ende me faktin se ndonjë Benz 240, pse jo me balestra që e shikon ende fshatrave, do të më nxirrte mallin e një kohe të shkuar. Një kohe me pak kërkesa e me gëzime shpesh pa shkak. Jo. Edhe kjo kategori ikën. Nuk lejohet më.

Nuk mbaron me kaq.

Një tjetër lajm allasoj për mendësinë time ishte ai se kush prodhon më shumë se 100 kg, apo litra raki, duhet t’i deklarojë në shtet përndryshe gjobitet. More ç’bëhet kështu? Mua këto më duken gjëma të karabushëve nga qyteti. Sepse më kujtojnë atë talljen që u bëri Xhebro Gjika atyre që erdhën nga Tirana kur u tha se kemi problem që nuk na pjellin mushkat.

Për rakinë tregojnë një anektodë: Kur Ilir Meta e drodhi në 2009-ën e u bë me Salinë, i shkoi në Ministrinë e Jashtme një plak nga Skrapari. Sa i iu drejtua për t’i thënë ndonjë gjë, Lili ja preu: “Xhaxha, të kam nga anët e mia, por për punë shko te partia”.

“E jo o të keqen xhaxhai, jo. Çe dua punën unë. Po kam nja 100 kuintalë raki të mirë e meqë ti njeh këndej nga Tirana, thashë mos më ndihmoje ta shisnim”, ia ktheu xhaxhai. Si mbeti Lili thoni ju? Hë mo, si mbeti?

Kjo e ndotjes  nga makinat është me hile. Ikin 100 mijë copë thonë. Dalin të pavlefshme. E pse? Për ndotjen në vetëm një qytet, apo dy, si Tirana.

Si t’ja bëjmë për të shkuar jashtë kryqyetit? Të ikim me makina të 2015-ës? Këtu del në skenë gërxhua prapë. Mundet të jetë duke ngritur veshët e pëllitur nga gëzimi. S’ka gojë i shkreti të thotë: Hë more gomerë. Po tani, si do ja bëni? Apo do porosisni samrë me standarde ISO 900?

Ç’ti thuash? Asgjë. Thjesht i kujton se sipas studimeve http://www.independent.co.uk/environment/climate-change/coë-emissions-more-damaging-to-planet-than-co2-from-cars-427843.html, shkatërruesi më i madh i mjedisit nuk është as makina, as avioni, as edhe George Bush:)). Por janë ekskrementet e lopëve. Pra e shokëve të ngushtë të gomarit. Por deri këtu kjo qeveria jonë nuk ka mend. Akoma jo. Ndaj o burra të marrim ndonjë samar sa pa u vënë taksë artizanati edhe për ato dy copa dhoga e një dorë kashtë, se për bajgat bëjmë derman. Do instruktojmë gomerë dietikë.  Mos e merrni me shaka! Nga historia nuk del dot kaq kollaj veshëgjati.

Shaptilografisti