“Gjino, rritu të kapësh fikun se do ta hanë të tjerë”. E ku ta dinte Gjino se nuk bëhej fjalë për frutin e stinës (që as nuk qërohej, e as nuk hahej).

 14 vjeç dhëndër, për të përmbushur vullnetin e dy prindërve që e kishin djalë të vetëm. Ai ishte i paaftë që si bashkëshort i ardhshëm të jepte pëlqimin e lirë dhe të plotë për Marigonë, që në fakt e donte si motër. Zakoni patriarkal i familjeve në katundet malore të Shqipërisë së Jugut, i martesave në moshë të re përbën edhe thelbin e kësaj vepre që vazhdon të jetë njësoj aktuale. Shkuesia është një “profesion” i njohur e “çertifikuar” prej traditës shqiptare. Veçanërisht vajzat e vogla janë viktimat e këtij rregulli të mbartur zakonor.

Më herët por edhe sot, numri i djemve që martohen në moshë të vogël është më i ulët se vajzat. Megjithatë për t’i shtuar edhe më shumë tragjizmin e njëkohësisht komizmin kësaj tradite Çajupi vendosi që të sillte një dhëndër 14 vjeçar e një nuse më të madhe në moshë. Një lidhje e nxitur prej interesave dhe mentaliteteve të familjes, e që nuk lidhej aspak me afeksionin shpirtëror e aq më pak seksual të dy personazheve. Martesa e tyre kalon nëpër një numër të madh situatash duke përplasur kështu në vëmendjen e shikuesve/lexuesve shqiptarë një realitet të trishtë dhe zhgënjyes. Por çfarë e motivonte këtë traditë? Dukshëm, varfëria. Varfëria e asaj kohe kushtëzonte edhe normat kulturore. Familjet me shumë fëmijë, e veçanërisht me shumë vajza, e kishin të nevojshme përcjelljen e tyre në derën e burrit, e jo rrallë herë edhe kundrejt një çmimi.

Zakonet nuk pyesnin, zakonet nuk pyesin. Nëse më të rriturit vendosnin le të “rrokulliseshin gurë”, të rinjve(të vegjëlve) iu mbetet vetëm të thonë, po.

Më të rriturit? Autori vë përballë gjithë kohës vjehrrën dhe nusen, jo vetëm në këtë marrëdhënie të natyrshme tyren (si nuse dhe vjehrrë) por edhe si dy femra që dënojnë realitetin e njëra tjetrës, që ia “nxijnë” njëra tjetrës. Mendësitë trashëgohen. Tana ankohej që ishte e sëmurë, kishte ara e vreshta shumë, tani s’mundte se ishte plakë, ndaj kërkonte një nuse, një tjetër femër që të bënte punët e shtëpisë, duke zgjatur kështu zinxhirin e mendësisë se femrat janë për të larë, për të shplarë që të mos “qelbej” shtëpia. Vetë gratë dhe vajzat midis tyre ishin të bindura për rolin e tyre, të pa rol. Një grua e vuajtur kthehet në dinake dhe hakmarrëse. Tana hakmerret nga nuses për të gjitha vuajtjet që ajo ka kaluar, Marigoja hakmerret ndaj Tanës për këtë lidhje martesore me padëshirë. E zinxhiri vazhdon. E jo vetëm në marrëdhënien “më të pamëshirshme” nuse dhe vjehrrë por kjo bindje e shoqëron gruan edhe në marrëdhënien e saj më të ngushtë, me vajzën.

Një gjë është e sigurt. Ne, jemi të prirur ta ruajmë traditën, ti ruajmë normat zakonore. Kështu kemi ditur të sjellim zvarrë deri në ditën e sotme zakonin e martesave në moshë të re, tipar ky i familjeve në zona rurale dhe periferike, duke sfiduar edhe ligjet.

Ligjet? Ka ligj por ka edhe Maliq! Dhe ligji në dorën e Maliqit, jo gjithherë është i drejtë. Ka edhe njerëz indiferentë ndaj ligjeve, ose më saktë njerëz që nuk i njohin ato. Prindër që nuk i kushtojnë vëmendje edukimit kryesisht të vajzave, duke i konsideruar ato si një zë inferior për ndryshime në shoqëri. Kemi njohur e kemi parë, mund të kemi qënë edhe në dasmën e një çifti ku njëri prej të dyve ka qënë i mitur, megjithatë kemi bërë spektatorin e djegies së shamisë së beqarisë. Mund të jemi ndalur në një moment për të reflektuar mbi këtë martesë, mbase jo ose me shumë mundësi jemi bërë njësh me gëzimin krejt “normal” të asaj familje. Heshtje kolektive! Histeri kolektive!

Në fakt, sipas kornizës ligjore, martesa mund të lidhet ndërmjet një burri dhe një gruaje që kanë mbushur moshën 18 vjeç. Gjykata e vendit ku lidhet martesa, për shkaqe me rëndësi, mund të lejojë martesën edhe përpara kësaj moshe. Për shkaqe me rëndësi? Injoranca dhe refuzimi për të hapur sytë dhe mendjen  nuk është shkak që justifikon vazhdimësinë e kësaj tradite. Ndërsa, sipas konventës ndërkombëtare, martesat që përfshijnë një person nën moshën 18 vjeç, në të shumtën e rasteve konsiderohen shkelje të të drejtave të fëmijëve dhe të njeriut.

Martesat në moshë të hershme, e me padëshirë gjithashtu kanë një ndikim jo të vogël në psikologjinë e të miturve. Orjola Plaku, psikologe, thotë se martesat e hershme ndikojnë dukshëm në funksionimin e përditshëm. Madje konsiderohen si trauma psikologjike. Këto shkaktojnë jo vetëm probleme me humorin, ankthin dhe vetëbesimin por mbartin me mijëra konflikte të brendshme. Ka gjasa që lidhjet që krijohen herët janë më të predispozuara të shkojnë drejt zgjidhjes së martesës. Pasi marrëdhënia konsumohet dhe me rritjen zhvillohen pritshmëri të tjera për jetën. Kur një vajzë e mitur martohet, ajo privohet nga fëmijëria pasi  prej saj pritet të marrë përgjegjësi shtëpiake dhe të mëmësisë para se ta arrijë moshën e pjekurisë.

Ky fenomen duhet të marrë fund. Por, si? Të gjithë mund të kontribuojmë nga pak. Ta nisim duke mos u shkuar në dasëm?!

*Foto: “Dreka e beqarisë”

Sipas shumë të dhënave, që depërtojnë deri në ditët e sotme, ky festim për nder të nuses është quajtur “Dreka e beqarisë” ose “Gostia e Fundit” (e beqarisë).

Denisa Canameti/ Urbanus