Nga Luljeta Progni
Pak dritë…dhe sytë do të mbylleshin njëherë e përgjithmonë. Një ferr që ndriçohej prej një drite të zbehtë feneri në hyrje të kapanonit. 700 frymë. 700 lloje të ndryshme dhimbjesh që nisnin e mbyllnin natën në terr. Ishte kapanoni i kampit të internimit në Turan të Tepelenës, atje ku ndalohej buka, uji e drita, atje ku u ndal përgjithmonë jeta e shumë fëmijëve.
Ndoshta po të arrinin të shikonin njëri-tjetrin në sy, tmerri i mundimeve do të ishte disi më i përballueshëm. Por jo. Xhelatët s’mund të lejonin që ata të përcillnin as më të voglën dritë shprese. Kishte një urdhër të prerë që fenerin të mos e prekte njeri me dorë, ai duhet të qëndronte i palëvizur në hyrje të kapanonit.
Terri ishte në stilin komunist të diktatorit dhe gjithë armatës së tij të kriminelëve. Ka raste kur është përdorur burgosja në terr për shumë muaj deri sa të burgosurit humbisnin shikimin. Ka ndodhur në Porto Palermo me të burgosurit politikë dhe në dhomat e paraburgimit madje me të rinj që nuk kishin mbushur as 18 vjeç.
Edhe në kampin e Turanit, xhelatët nuk e lejonin të vetmin burim drite, një fener që duhet të qëndronte vetëm në derën e kampit, i ndaluar të përdorej edhe kur dikush po jepte shpirt.
“Më kujtohet kur ngriheshin këto plakat tona, se po vdiste dikush atje në qoshe, me ndonjë qiri që mund t’u ndodhej ose me fenerin që shkonin dhe e merrnin gjithë frikë te dera e kazermës, dhe të tjerët rrinin roje, që në rast se vinte polici, të shkonim me vrap e të kthenim fenerin në vend. Edhe kështu i rrinin te koka të sëmurit, derisa jepte shpirt. Kur jepte shpirt këta e mbulonin, e i rrinin të gjithë aty dhe fenerin e çonin mbrapsht. Vdekja erdhi e u bë një gjë e zakonshme. Ulërimat, që dikush vdiq,  nuk i kishin më njësoj”, rrëfen Aziz Ndreu, infermieri i kampit.
Ishin të moshuarat që i bënin roje-rojës për të vjedhur pak sekonda rrezen e dritës që do ta shpinte më të qetë edhe një të mjerë në botën tjetër. Njëra dridhej atje në oborr e frikësuar jo për jetën e saj, se nuk kishte çfarë të humbiste, por e tmerruar se mos i vdekuri ikte pa e parë dritën e pa ia mbyllur sytë.
“Përsëritej çdo natë skena e tmerrit, dikush po vdiste atje në qoshe dhe të moshuarat përpiqeshin sa mundeshin për t’i ndihmuar.  Duhet të shkonin ta merrnin fenerin te dera e kazermës fshehtas sepse nuk të linte roja ta prekje…në grahmat e fundit, njeriu kërkon pak dritë…”, rrëfen Lavdosh Beqo. 
Uria
Si të verbër, që në mungesë të dritës natyra u zhvillon të tjera aftësi, banorët e kapanonit komunikonin vetëm me zë ndërmjet tyre, me rënkimet e dhimbjeve.
Në hapësirën e ngushtë ku sëmureshin e vdisnin ditë për ditë nga pak, 700 njerëz, nuk kishin asgjë tjetër veç dëshirës për pak bukë e dritë. Barku bosh s’i linte të mendonin për gjë tjetër.
“E ëma e Gjon Tunxhit, ishte e sëmurë dhe kishte ardhur për t’u vizituar. Unë isha infermier dhe si i ri që isha dhe pa përvojë, i them: “Po për të ngrënë, a ke ngrënë gjë?”. Ajo më pa me habi dhe më tha: “Po t’i ça je ka thue, o Aziz?!! Po ti për Zotin, kur të vdes unë, merre racionin e bukës, vene nën kokën time e hik pak ma larg, e kur të kthehesh s’ke me e gjet’ kafshatë!”. O zot i madh; sot e kësaj dite më ka ngelur në mendje shprehja e saj “hik pak më tutje, dhe kur të kthehesh kafshatë nuk gjen!”, rrëfehet Aziz Ndreu, infermieri i kampit të Tepelenës.
Në ato kapanone, në fund të kalvarit të trupave thuajse të gjallë, qëndronin më të mjerët, e kur u duhej të dilnin jashtë për të parë që feneri ekziston shkelnin nëpër njerëz që s’kishin më zë për të rënkuar, vuanin veç me britma shpirti.
“E keqja ishte se po të kishe nevojë për të dalë jashtë, duhet të shkelje mbi njerëz, por ne ishim të urtë edhe kur na shkelnin, lëshonim vetëm një rënkim të lehtë: “Oooh!!”, rrëfen Ndreu.
Dhuna
Por jo vetëm sëmundja vriste. Atje ishin xhelatët që endeshin si hije të zeza rreth trupave të ligështuar të të internuarve në kampin e Turanit. “Nuk kishte ujë dhe duhej të shkonim e të mbushnim në Vjosë ose te çezma e oficerëve. Unë kam qenë pak shangull, si ai qeni që e mbajnë në zinxhir. Një ditë, mora shtambën dhe shkova për ta mbushur në çezmën e oficerëve. Isha bashkë më Sokol Mirakën, me të cilin isha moshatar. Oficeri na pa. Doli, na kapi, dhe na lidhi ty dyve pas çezme. Na mori enën e ujit dhe e derdhi. Pas nja dy orësh, kur pa që po më thërrisnin motrat, na mori e na futi brenda në një dhomë. Atje më ra mua fillimisht, por krejt papandehur. M’u soll bota rrotull. Pasta ia filloi me shqelma e shpulla dhe më thoshte: “Qaj!”. Më plasi gjak prej hundësh. Pastaj ia filloi me Sokolin, por pak më butë. Dikur, aty nga ora dhjetë-njëmbëdhjetë e natës, erdhi komandanti i madh që kur na pa, e pyeti oficerin se “ç’po bëjnë këta, këtu?”, dhe na liroi. Ishte pak më ndryshe ai. Pra, më në fund na lëshuan”, rrëfen Qamil Merlika, i cili shkoi 9 vjeç në kampin e Tepelenës.
Kampi
Pas Turanit të internuarit u transferuan në një tjetër kamp aty pranë. Kampi i Tepelenës është një ndër skenat më të tmerrshme të krimit komunist.  Kapanonet u ngritën e funksionuan sipas modelit të kampeve staliniste, por u tejkalua çdo skenar stalinist duke u kthyer në modelin më të tmerrshëm të torturës ndaj njeriut. Aty u internuan shumë prej familjeve të mëdha të veriut të Shqipërisë, të cilat ishin shpallur nga regjimi si armiq të popullit.  Tepelena mbahet si një ndër dosjet më të zeza të diktaturës komuniste pasi humbën jetën mbi 500 vetë nga torturat, uria dhe sëmundjet, 300 prej tyre ishin fëmijë. Regjimi komunist zhduku varret, eshtrat e tyre dhe çdo gjurmë që të çonte në kampin e Tepelenës. Edhe sot e kësaj dite nuk është bërë e mundur gjetja e dosjeve me emrat e plotë të atyre që vuajtën në atë kamp dhe shpresat për t’u gjendur largohen bashkë me vitet.
Shënim: Rrëfimet e të mbijetuarve të Tepelenës janë marrë nga libri “Zërat e Kujtesës”
/mapo/