A duhet që filmat shqiptarë të prodhuar gjatë periudhës së errët komuniste të vendit të dërgohen në koshin e mbeturinave? Disa mendojnë kështu, por të tjerët – veçanërisht aktorët që luajtën në to – nuk pajtohen.

Sidita Trimi

Në mars 2017, Instituti Shqiptar për Studimin e Krimeve dhe Pasojave Komuniste (ISCC) i përcolli një propozim parlamentit shqiptar që kërkonte ndalimin e transmetimit në televizionin shqiptar të filmave të prodhuar gjatë periudhës komuniste, nga 1945-1991.

Propozimi ngjalli shumë polemika dhe nxiti debat serioz publik rreth dekomunizimit në publikun shqiptar.

Agron Tufa, drejtori i ISCC, argumentoi se shfaqja e filmave të epokës komuniste të ngarkuar me propagandë komuniste “mban gjallë dhe aktivizon nostalgjinë për diktaturën” dhe “i bën dëm të madh shëndetit publik”.

Sipas Tufës, filmat dhe dokumentarët e kohës së komunizmit “janë një katastrofë etike dhe estetike që prek brezin e ri”. Ai thotë se filmat, të cilët shpesh e portretizojnë regjimin komunist si “jo aq të keq” janë problematikë dhe mashtrues veçanërisht për të rinjtë që nuk janë të mirëinformuar për mizoritë e epokës komuniste për shkak të një boshllëku në kurrikulat shkollore.

Gjeto Vucaj, ish i burgosur politik, konfirmon se ka një boshllëk në planprogram. “Kjo është pika më e dobët, brezat e rinj nuk dinë asgjë për atë që ka ndodhur sepse librat shkollorë nuk kanë asgjë për të [çfarë ka ndodhur gjatë regjimit komunist]. Ata [brezat e rinj] nuk e dinë se çfarë ishte komunizmi”.

Në mbështetje të nismës ISCC, Erald Kapri, anëtar i Këshillit të Ankesave pranë Autoritetit të Medias Audiovizive, përgjegjës për etikën në industrinë e medias në Shqipëri, argumentoi se vendi duhet të ndjekë shembullin e vendeve të tjera ish-komuniste si Hungaria, Çekia, Polonia, Rumania dhe Bullgaria, të cilat kanë vendosur ndalimin e transmetimit të filmave të epokës komuniste që konsiderohen si propagandë.

Drafti i dërguar në parlamentin shqiptar kërkonte rregullim me ligj, për ndalimin e propagandës së drejtpërdrejtë dhe rregullimin e çështjeve të të drejtave të autorit që rrjedhin nga prodhimet kinematografike të epokës komuniste, si ‘Tomka dhe shokët e tij’ të vitit 1977, një nga filmat më të njohur shqiptarë, i cili – si shumë të epokës – përqendrohet në rezistencën ndaj nazistëve gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Një tjetër klasik i epokes (dhe përpjekje shumë më haptazi propagandistike) daton gjithashtu nga viti 1977: ‘Shëmbja e idhujve’ ku mësuesi përparimtar në një fshat të largët pengohet në punën e tij nga pleqtë e komunitetit të kapur pas bestytnive të vjetra.

Duke qenë se filmat dhe dokumentarët e realizuar në kohën e komunizmit prodhoheshin nën pronësinë e shtetit, e drejta e autorit nuk ekzistonte. Pas rënies së regjimit komunist, e drejta e autorit iu kalua Qendrës Kombëtare Shqiptare të Kinematografisë, e cila zëvendësoi ish-KinoStudio.

Sot, kanalet televizive blejnë të drejtën e transmetimit të filmave të epokës komuniste nga Qendra Kombëtare Shqiptare e Kinematografisë, e cila ndan çdo fitim të krijuar me aktorët që luajtën në filma dhe OJQ-të që përfaqësojnë interesat e aktorëve.

Në këtë mënyrë, filmat vazhdojnë të transmetohen pa censurë, në çdo kohë, në kanale të ndryshme televizive shqiptare. ISCC e kundërshton këtë dhe kërkon që institucionet shtetërore të menaxhojnë trashëgiminë e filmit komunist të vendit dhe të rregullojnë të drejtat e autorit të transmetimit dhe filmit në përputhje me kushtetutën aktuale të Shqipërisë dhe parimet demokratike që promovon kushtetuta.

“Epoka e artë e kinematografisë shqiptare”

Shumë producentë filmash, kritikë filmi dhe aktorë që luajtën në filmat e epokës komuniste e kritikuan propozimin. Kolec Traboini, skenarist i KinoStudio gjatë epokës komuniste, e konsideroi propozimin të papranueshëm pasi “një gjë është të urresh komunizmin dhe tjetër është të njohësh realitetet e kohës”.

Veç kësaj, ish-aktorët shprehën nostalgjinë për kohën kur arti lidhej me emocione, dashuri dhe sakrifica të vërteta. Aktrimi i mirë, personazhet autentikë dhe thëniet e paharrueshme mbeten në kujtesën e apasionistëve të filmit, të cilët pavarësisht nga ndjenjat e tyre antikomuniste kanë nostalgji për filmat e kohës, të cilësuar shpesh si “epoka e artë e kinematografisë shqiptare”.

Shumica e filmave më të mirë të Shqipërisë janë prodhuar gjatë epokës komuniste dhe ndalimi i këtyre filmave do të nënkuptonte një fshirje pothuajse të plotë të trashëgimisë kinematografike të Shqipërisë. Do të nënkuptonte gjithashtu humbjen e punës së një brezi të shkëlqyer kineastësh.

Siç argumentoi Mark Cousins, regjisor, kritik filmi dhe këshilltar në Albanian Cinema Project: “Filmat nuk kryen krimet e epokës së Hoxhës. Ata nuk janë më të mirë apo më keq se koha e tyre” dhe “ato janë dëshmi e asaj që është menduar dhe ndjerë”. Prandaj, ndalimi i rreth 200 filmave të prodhuar nga Instituti Shqiptar i Filmit nga viti 1945 dhe më pas nga KinoStudio nga viti 1952 e në vazhdim do të ishte një mënyrë kundërproduktive për të trajtuar plagët e së shkuarës.

Ray Edmondson, autor i Udhëzimeve të Përgjithshme për Mbrojtjen e Trashëgimisë Dokumentare dhe anëtar bordi i Projektit të Kinemasë Shqiptare ndërkohë shkroi: “Censura e së kaluarës nuk funksionon kurrë dhe është në kundërshtim me të gjithë nocionin e ruajtjes dhe aksesit arkivor, ndaj programeve si Memory of the Word, dhe ndaj qëndrimit të organeve si UNESCO.”

Në fund, propozimi nuk mori mbështetjen e pritur as nga parlamenti, as nga artistët që luajtën në filmat e kohës së komunizmit.

Vetëm ish të burgosurit politikë dhe disa organizata të shoqërisë civile si Instituti për Demokraci, Media dhe Kulturë (IDMC) e mbështetën atë. Dhe pas gjithë vëmendjes dhe reagimit mediatik që mori iniciativa, ajo u rrëzua në heshtje.