Psikopatia dhe sociopatia shpesh përdoren në mënyrë të ndërsjellë për të përshkruar një person i cili është i prirur patologjikisht ndaj sjelljeve kriminale ose të dhunshme, dhe të cilit i mungon ndonjë respekt për ndjenjat ose interesat e të tjerëve dhe çdo ndjenjë pendimi ose faji për krimet e tij.

Megjithëse termat përdoren gjithashtu në literaturën shkencore (përfshirë Manualin Diagnostik dhe Statistikor të Çrregullimeve Mendore, ose DSM), ato nuk janë të përcaktuara mirë atje.

Në vend të kësaj, profesionistët e shëndetit mendor preferojnë të kuptojnë si psikopatinë ashtu edhe sociopatinë si lloje të çrregullimeve të personalitetit antisocial (APD), ku secila gjendje dallohet nga disa tipare karakteristike, por që të dyja kanë shumë karakteristika të përbashkëta.

Pra, si psikopatia ashtu edhe sociopatia karakterizohen nga një model i qëndrueshëm i shpërfilljes dhe shkeljes së të drejtave të të tjerëve, siç manifestohet përmes tre ose më shumë prej sjelljeve të zakonshme ose të vazhdueshme, si më poshtë:

(1) shkelje të rënda të ligjeve penale

(2) mashtrimi për përfitime ose kënaqësi personale, duke përfshirë gënjeshtrën dhe mashtrimin;

(3) impulsiviteti ose dështimi për të planifikuar;

(4) nervozizëm dhe agresivitet që shpesh rezulton në sulme fizike;

(5) mospërfillje e pamatur për sigurinë e vetes ose të të tjerëve;

(6) mospërmbushja e përgjegjësive të rëndësishme të të rriturve, duke përfshirë detyrat dhe detyrimet financiare që lidhen me punën dhe familjen;

(7) mungesa e pendimit ose fajit kuptimplotë- deri në indiferencë të plotë

Karakteristika të tjera që lidhen me APD janë mungesa e theksuar e ndjeshmërisë; një tendencë për të qenë përçmues të të drejtave, interesave ose ndjenjave të të tjerëve; dhe një vetëvlerësim tepër të lartë- d.m.th., arrogancë dhe mendjemadhësi.

Psikologët dhe psikiatrët theksojnë se APD nuk mund të diagnostikohet siç duhet te fëmijët, sepse sipas definicionit është një gjendje që zgjat për shumë vite dhe sepse personaliteti i fëmijëve është në zhvillim të vazhdueshëm. Megjithatë, të rriturit që zhvillojnë APD zakonisht shfaqin atë që quhet çrregullim sjelljeje si fëmijë, i karakterizuar përgjithësisht nga sjellje agresive ndaj njerëzve ose kafshëve, shkatërrimi i pronës, mashtrimi ose vjedhja dhe shkelje të rënda të ligjeve penale ose normave të tjera.

Ndër personat që shfaqin APD, ata që quhen psikopatë dallohen nga një paaftësi pothuajse e plotë për të krijuar lidhje të vërteta emocionale me të tjerët; një tendencë kompensuese për të krijuar marrëdhënie artificiale dhe të cekëta, të cilat psikopati i shfrytëzon ose manipulon në mënyrë cinike për të përfituar vetë; një aftësi përkatëse për t’u dukur i shkëlqyer dhe madje edhe simpatik për të tjerët; aftësia e disa psikopatëve për të ruajtur pamjen e një jete normale pune dhe familjare dhe një tendencë për të planifikuar me kujdes aktivitetet kriminale, për të shmangur zbulimin. Nga ana tjetër, sociopatët janë përgjithësisht të aftë të zhvillojnë një lidhje të ngushtë me një ose disa individë ose grupe, megjithëse edhe ata përgjithësisht kanë vështirësi të theksuara në krijimin e marrëdhënieve.

Sociopatët zakonisht janë gjithashtu të paaftë për ndonjë gjë që i ngjan një jete normale pune ose familjare, dhe, në krahasim me psikopatët, ata janë jashtëzakonisht impulsivë dhe të çrregullt dhe më të prirur ndaj tërbimit ose shpërthimeve të dhunshme. Prandaj, aktivitetet e tyre kriminale priren të jenë të nxitura të momentit dhe jo të paramenduara me kujdes.

Megjithëse faktorët biologjikë dhe mjedisorë luajnë një rol në zhvillimin e psikopatisë dhe sociopatisë, përgjithësisht pranohet se psikopatia është kryesisht një gjendje gjenetike ose e trashëguar, veçanërisht e lidhur me moszhvillimin e pjesëve të trurit përgjegjës për rregullimin emocional dhe kontrollin e impulsit. Shkaktarët më të rëndësishëm të sociopatisë lidhen me abuzimin fizik dhe emocional ose traumat e rënda të përjetuara gjatë fëmijërisë. Për ta thënë më thjeshtë, psikopat lind ndërsa sociopat bëhesh.

Si psikopatia, ashtu edhe sociopatia, dhe APD-të në përgjithësi, ndajnë tipare me çrregullimin e personalitetit narcisist (NPD), gjendja e shfaqur nga personat që zakonisht quhen narcistë. Ashtu si personat me APD, narcisistët në përgjithësi nuk kanë ndjeshmëri dhe priren të kenë opinione joreale të larta për veten e tyre, dhe, si psikopatët, narcisistët priren të krijojnë marrëdhënie të cekëta, të shfrytëzojnë dhe manipulojnë të tjerët.

Megjithatë, ndryshe nga shumë persona me APD, narcisistët në përgjithësi nuk janë impulsivë, agresivë ose zakonisht mashtrues. Ata nuk shfaqin në mënyrë karakteristike çrregullim të sjelljes gjatë fëmijërisë apo sjellje kriminale në moshë madhore. Narcistët gjithashtu shfaqin në mënyrë karakteristike një nevojë imponuese për admirimin, vlerësimin ose zilinë e të tjerëve, një tipar që nuk shfaqet nga personat me APD.