A kishte informacion shteti shqiptar dhe Mbreti Zog për agresionin italian më 7 prill 1939?

Dr. Hasan Bello: Mbreti Zog ishte një vëzhgues i hollë i marrëdhënieve ndërkombëtare. Ai ndiqte me kujdes zhvillimet diplomatike dhe lobonte për të ruajtur sovranitetin e shtetit shqiptar sa më gjatë që të ishte e mundur. Në një takim që ministri amerikan në Tiranë, H.Grant do të zhvilloi me të në vitin 1937, Zogu do t`i deklaroi se brenda dy viteve bota do të përfshihet nga një konflikt i përgjithshëm. Sipas Grant-it, profetësia e tij doli.

Gjatë kësaj periudhe pati edhe një sërë zhvillimesh ndërkombëtare që e bindën Mbretin Zog dhe elitën politike shqiptare që pushtimi i Shqipërisë nga Italia do të ishte i pashmangshëm. Me këtë kemi parasysh marrëveshjen e Mynihut në 1938 mes Francës, Britanisë dhe Gjermanisë; më pas deklaratën e Çembërlenit në Dhomën e Komunëve, sipas së cilës, Britania nuk kishte interesa të drejtpërdrejta në Mesdhe, duke i lënë kështu duar të lira Musolinit…etj, etj.

Por përsa i përket informacioneve konkrete, shteti shqiptar merrte të dhëna nga shumë burime. Kështu, shërbimi sekret, xhandarmëria, ushtria etj., e shikonin që Jugosllavia po përqëndronte forca në kufirin shqiptaro-jugosllav, ose Greqia në atë shqiptaro-grek. Nga Bari vinin informacione për dislokim forcash…

Në këto rrethana çfarë bëri Mbreti Zog, si ishte reagim i tij?

Dr. Hasan Bello: Në këto rrethana Mbreti Zog u përpoq të kërkonte ndihmën e përfaqësuesve të shteteve europiane, ballkanike dhe SHBA-ve. Por të gjitha shtetet në fjalë, përjashto SHBA-të që ishin larg, ishin të trembura dhe të lidhura nga kalkulimet gjeopolitike që kishin bërë me Gjermaninë dhe Italinë. Kështu, jugosllavët të cilët kishin premtuar një farë ndihme për ta lejuar Mbretin dhe forcat shqiptare për ta organizuar qëndresën në pjesën veriore në afërsi të kufirit shqiptaro-jugosllav, pas presionit të Hitlerit, u tërhoq. Madje, deklaroi se në rast se Shqipëria do të sulmohej nga Italia, Jugosllavia do të futej 15-20 km në brendësi të territorit shqiptar. Kjo pamundësonte organizimin e rezistencës afatgjatë. Greqia dhe kryeministri Metaksa flirtonte hapur me Musolinin.

Në një takim që Mbreti Zog do të zhvilloi me ministrin amerikan në mbasditen e 6 prillit 1939, kur ky i fundit do ta pyes nëse kishte diçka për presidentin Ruzvelt, ai, me sy të përlotur i thotë “Pyeteni presidentin se çfarë kënaqësie ndjejnë Fuqitë e Mëdha kur shikojnë se si gëlltiten kombet e vegjël?”

Gjithësesi Mbreti Zog kishte përgatitur një plan mbrojtje. Ai është i pari plan operativ ushtarak mbrojtjeje i shtetit shqiptar. Sipas planit, vija bregdetare dhe territoriale nga mendohej të vinte sulmi ndahej në katër zona: Shkumbin-Milot, Milot-Shkodër, Shkumbin-Vjosë, Vjosë-Sarandë. Në Durrës, i cili ishte porti më i madh, dhe nga ku pritej zbarkimi kryesor i forcave italiane, Zogu emëroj major Abas Kupin. Thelbi ishte që ndaj Italisë të organizohej një qëndresë simbolike, që do t`i tregonte botës se shqiptarët e pritën fashizmin me armë në dorë.

Realisht cili ishte raporti i forcave? A mund t`i bënte ballë Shqipëria Italisë?

Dr. Hasan Bello: Italia ishte një shtetet më të militarizuara të kohës. Shqipëria e atyre viteve me 800.000 banorë e kishte të pamundur t`i bënte ballë. Jo vetëm Shqipëria e asaj kohe, por as ajo e Enver Hoxhës. Pse? Sepse për pushtimin e Shqipërisë më 7 prill 1939, morën pjesë 22.000 ushtarë italianë, të shoqëruar me 64 topa, 124 tanke të lehtë, 860 automjete, 1200 motoçikleta, 5500 biçikleta, 2500 kuaj e mushka. Sipas burimeve britanike, trupat prej 22.000 vetësh i shoqëronin rreth 400 aeroplanë, 300 tanke të lehtë dhe 12 anije lufte.

Si vijoi qëndresa?

Po marim rastin e Durrësit. Sepse qëndresë pati në çdo mol, në Shëngjin, Sarandë, Vlorë etj. Në Durrës sulmi nisi në 5:25 të mëngjesit. Mbrojtësit e qytetit të drejtuar nga Abas Kupi i pritën me të shtëna mitralozi. Disa herë italianët tentuan të zbrisnin, por nuk mundën duke lënë sipas burimeve të kohës deri në 12 të vrarë. Kjo është shifra minimale. Pas disa orëve qëndresë dhe disa viktimave nga pala shqiptare, me në krye pjestarin e xhandarmërisë shqiptare, Mujo Ulqinakun, rezistenca mori fund. Misioni ishte realizuar. Shtypi ndërkombëtarë botoi mjaft shkrime ku thuhej se italianët u pritën me pushkë.

Po në arenën ndërkombëtare si reagoi Mbreti Zog?

Dr. Hasan Bello: Ai dhe qeveria shqiptare morën masa dhe me anën e përfaqësuesit shqiptarë në Lidhjen e Kombeve denoncuan agresionin italian me 8 prill, duke e konsideruar Shqipërinë si viktimë të Boshtit nazi-fashist.

A justifikohet largimi i Mbretit Zog?

Dr. Hasan Bello: Për mendimin tim justifikohet për shkak se po të qëndronte këtu do të kapej rob, do të bëhej kukull në duart e italianëve, për të nënshkruar gjëra jasht vullnetit të tij personal. Shqipëria është i vetmi vend që nuk ka nënshkruar akt kapitullimi me pushtuesit fashistë. Kjo do ta ndihmojë atë edhe për rastin e luftës italo-greke dhe ligjit të luftës që Greqia ruan ndaj Shqipërisë. Për historianët dhe juristët e së drejtës ndërkombëtare ai ligj është nul, i paqenë. Por imagjinoni sikur Zogu të mbetej këtu dhe të detyrohej t`i shpallte luftë Greqisë. Nga ana tjetër largimi i tij është bërë me vendim të Asamblesë Kombëtare. Provesverbalet e këtyre mbledhjeve dhe vendimet, që përshkruhen nga shumë dëshmitarë e protagonistë, ende nuk dihet se ku janë. Unë mendoj se janë zhdukur qëllimisht pas 1944-s, për të kompromentuar figurën e Zogut.

Ai ishte rast unikal largimi i Mbretit Zog?

Dr. Hasan Bello: Jo! Pothuajse të gjithë mbretërit e vendeve fqinjë kanë vepruar njësoj. Ata u larguan drejt Londrës e Parisit, në pamundësi për të bërë diçka tjetër. Megjithëse ishin mbretër të vendeve më të fuqishme se sa Shqipëria. Nuk kishte asnjë alternativë tjetër. Fati i vendeve të vogla, deri diku është i ngjashëm. Por askush si shqiptarët nuk i kanë denigruar mbretërit e tyre me epitete nga më fyeset.